Παινέση Νικολέττα: Όταν τα παιδιά γίνονται σωτήρες των γονιών τους| Η γονεοποίηση και οι ψυχολογικές της επιπτώσεις

Υπάρχουν παιδιά που μεγαλώνουν νωρίς. Παιδιά που αντί να κρατηθούν από τους γονείς τους, κρατούν εκείνα τους γονείς από το χέρι. Που παρηγορούν τη μητέρα που κλαίει, καταλαβαίνουν, που προσπαθούν να ηρεμήσουν τον πατέρα που θυμώνει. Αναλαμβάνουν ευθύνες και ρόλους που δεν τους ανήκουν.  Είναι τα παιδιά που γίνονται γονείς των γονιών τους — οι σιωπηλοί «σωτήρες» μιας οικογενειακής ανισορροπίας που συχνά μένει αόρατη.

Η γονεοποίηση: όταν το παιδί παίρνει τον ρόλο του γονιού

Στην ψυχολογία, αυτό το φαινόμενο ονομάζεται γονεοποίηση (parentification). Πρόκειται για μια αντιστροφή ρόλων μέσα στο οικογενειακό σύστημα, κατά την οποία το παιδί —αντί να δέχεται φροντίδα και συναισθηματική ασφάλεια— αναλαμβάνει να τα προσφέρει. Ο όρος αναπτύχθηκε αρχικά από τον Ivan Boszormenyi-Nagy και τη Geraldine Spark (1973). Σύμφωνα με τη θεωρία τους, η γονεοποίηση προκύπτει όταν ένα παιδί αναλαμβάνει υποχρεώσεις που ανήκουν στους ενήλικες, για να διατηρηθεί η ψυχική και ηθική ισορροπία της οικογένειας.Ο Nagy μίλησε για ένα «αόρατο χρέος», μια εσωτερική υποχρέωση του παιδιού να φροντίζει τον γονιό του, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει να στερηθεί τη δική του παιδικότητα.Λίγα χρόνια αργότερα, ο Murray Bowen (1978), μέσα από τη θεωρία των οικογενειακών συστημάτων, περιέγραψε πώς οι γονείς που δεν έχουν διαφοροποιηθεί συναισθηματικά, «συγχωνεύονται» με τα παιδιά τους. Το παιδί τότε παύει να είναι ξεχωριστή οντότητα∙ γίνεται προέκταση του γονιού, απορροφώντας τον πόνο και την αστάθειά του για να διατηρηθεί η ισορροπία της οικογένειας.

Η Nancy D. Chase (1999) και η Lisa M. Hooper (2007, 2011) διεύρυναν τη μελέτη του φαινομένου, διακρίνοντας δύο βασικές μορφές:

Συναισθηματική γονεοποίηση, όταν το παιδί γίνεται ο “θεραπευτής” ή ο “ψυχικός σύντροφος” του γονιού.

Λειτουργική γονεοποίηση, όταν το παιδί αναλαμβάνει πρακτικά καθήκοντα — όπως τη φροντίδα αδελφών, το νοικοκυριό ή και την οικονομική υποστήριξη.

Το βάρος της πρόωρης ωριμότητας

Τα παιδιά που μεγαλώνουν έτσι φαίνονται δυνατά, ώριμα, “σοφά” για την ηλικία τους. Μα πίσω από αυτή την εικόνα, κρύβεται μια βαθιά μοναξιά. Η αξία τους ταυτίζεται με τη φροντίδα των άλλων. Και μέσα τους γεννιέται η πεποίθηση:

«Αν δεν τους σώσω, θα χαθούν. Κι αν χαθούν, θα φταίω εγώ.»

Στην ενήλικη ζωή, οι άνθρωποι αυτοί συχνά:

• Δυσκολεύονται να θέσουν όρια,
• Νιώθουν ενοχές όταν φροντίζουν τον εαυτό τους,
• Έλκονται από σχέσεις εξάρτησης, όπου αναλαμβάνουν πάλι τον ρόλο του «δυνατού»,
• Εμφανίζουν αυξημένα επίπεδα άγχους και συναισθηματικής εξάντλησης (Chase & Demick, 2013).
• Έμαθαν να δίνουν, αλλά όχι να λαμβάνουν.
• Έμαθαν να επιβιώνουν, αλλά όχι να ξεκουράζονται.

Η θεραπευτική πορεία: να επιτραπεί στο παιδί να είναι παιδί

Η ψυχοθεραπεία βοηθά το άτομο να αναγνωρίσει τον ρόλο που κάποτε πήρε και να κατανοήσει ότι δεν ήταν δική του ευθύνη να ισορροπήσει το σύστημα της οικογένειας. Η απελευθέρωση ξεκινά όταν ο ενήλικας μπορέσει να πει:  «Ήμουν παιδί. Δεν έφταιγα που δεν μπορούσα να τους σώσω.» Αυτή η φράση σηματοδοτεί τη συμφιλίωση με το παιδικό κομμάτι, τη φροντίδα του εαυτού όχι πια ως καθήκον, αλλά ως πράξη αυτοσεβασμού. Δεν πρόκειται για απόρριψη των γονιών, αλλά για αποκατάσταση της φυσικής τάξης: το παιδί να είναι παιδί, και ο γονιός να αναλαμβάνει τον δικό του ρόλο.

Ένα τελευταίο βλέμμα

Αν συναντήσετε ένα παιδί που μοιάζει «ώριμο για την ηλικία του», μην το θαυμάσετε μόνο∙ αναρωτηθείτε ποιος φροντίζει εκείνο;

Γιατί πίσω από τα πιο δυνατά βλέμματα, κρύβονται συχνά τα πιο κουρασμένα παιδιά του κόσμου.

Παινέση Νικολέττα,

Ψυχολόγος MSc, Eθελόντρια ΕΞελίσσω