Ιωάννης Βελονάκης: Η ψυχική υγεία ως εμπόρευμα:  Κριτική της βιομηχανίας της ψυχολογίας

Στον σύγχρονο κόσμο, η φροντίδα της ψυχικής υγείας έχει γίνει πιο προσιτή και συζητείται πιο ευρέως από ποτέ. Οι συνεδρίες θεραπείας, τα ψυχιατρικά φάρμακα και τα προγράμματα ευεξίας προωθούνται ως απαραίτητα για τη διατήρηση μιας ισορροπημένης ζωής. Ωστόσο, πίσω από αυτή τη φαινομενικά θετική τάση κρύβεται μια ανησυχητική πραγματικότητα: η εμπορευματοποίηση της ψυχικής υγείας. Η βιομηχανία της ψυχολογίας, με γνώμονα το κέρδος, μετατρέπει τον ανθρώπινο πόνο σε εμπορεύσιμο περιουσιακό στοιχείο, συσκευάζοντας την ευημερία σε προϊόντα και υπηρεσίες που ενισχύουν τις ίδιες τις δομές που διαιωνίζουν την ανισότητα.

Η άνοδος της αγοράς της ψυχικής υγείας

Η επέκταση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας είναι παράλληλη με την αυξανόμενη αγορά προϊόντων που υπόσχονται προσωπική ολοκλήρωση. Καθώς οι κοινωνίες γίνονται όλο και πιο διασυνδεδεμένες, οι πιέσεις της παραγωγικότητας, της επιτυχίας και της αυτοβελτιστοποίησης αυξάνονται. Η βιομηχανία της ψυχολογίας ανταποκρίνεται προσφέροντας λύσεις: συνεδρίες θεραπείας σε υψηλές τιμές, εφαρμογές ευεξίας με μηνιαίες συνδρομές και φάρμακα που πωλούνται από φαρμακευτικούς κολοσσούς.

Στην καρδιά αυτού του συστήματος βρίσκεται ένα κρίσιμο ερώτημα: ποιος μπορεί να αντέξει οικονομικά αυτές τις υπηρεσίες και με ποιο κόστος; Σε ένα σύστημα όπου η πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας διέπεται από τα οικονομικά μέσα του ατόμου, η βιομηχανία τείνει να εξυπηρετεί όσους μπορούν να πληρώσουν. Όσοι έχουν πλούτο αποκτούν πρόσβαση σε υψηλής ποιότητας περίθαλψη, ενώ οι άλλοι μένουν να περιηγηθούν σε μεγάλες λίστες αναμονής, σε υποχρηματοδοτούμενες δημόσιες υπηρεσίες ή να επιλέξουν να μη λάβουν καθόλου θεραπεία.

Πακετάροντας την ευεξία για κέρδος

Η φροντίδα της ψυχικής υγείας δεν είναι απλώς μια υπηρεσία αλλά ένα προϊόν, το οποίο συσκευάζεται και πωλείται. Η θεραπεία γίνεται ένα ωριαίο εμπόρευμα, που πωλείται σε μονάδες όπως κάθε άλλη υπηρεσία. Τα βιβλία αυτοβοήθειας υπόσχονται διαφώτιση με το κόστος μερικών δολαρίων, ενώ τα καταφύγια ευεξίας προσφέρουν ψυχολογική ανακούφιση, συχνά σε υπέρογκες τιμές. Η ψυχική ευημερία δεν θεωρείται πλέον συλλογική ευθύνη, αλλά ένα προσωπικό επίτευγμα που μπορεί να αγοραστεί.

Με την εμπορία αυτών των υπηρεσιών, η βιομηχανία δίνει έμφαση στην προσωπική ευθύνη έναντι της συστημικής κριτικής. Τα άτομα ενθαρρύνονται να διορθώσουν τον εαυτό τους μέσα σε ένα σύστημα που αναπαράγει το άγχος, την αποξένωση και τον ανταγωνισμό. Οι λύσεις διαμορφώνονται γύρω από τη διαχείριση των συμπτωμάτων αντί της αντιμετώπισης των βαθύτερων αιτιών. Η έμφαση δίνεται στην προσαρμογή στις απαιτήσεις ενός ολοένα και πιο πιεστικού περιβάλλοντος και όχι στην αμφισβήτηση του γιατί υπάρχουν αυτές οι απαιτήσεις.

Θεραπεία και ιδεολογία

Η θεραπεία, ακρογωνιαίος λίθος της ψυχιατρικής περίθαλψης, αντανακλά την ευρύτερη κουλτούρα στην οποία υπάρχει. Ενώ πολλοί θεραπευτές προσπαθούν να παρέχουν ενσυναισθητική, μετασχηματιστική φροντίδα, η δομή της θεραπείας υπό τον καπιταλισμό συχνά αντικατοπτρίζει τις αξίες του συστήματος. Οι θεραπευτικές παρεμβάσεις επικεντρώνονται στην ατομική ανθεκτικότητα και την αυτοδιαχείριση, προωθώντας μηχανισμούς αντιμετώπισης που επιτρέπουν στα άτομα να συνεχίσουν να λειτουργούν εντός του status quo.

Με επίκεντρο την ατομική ευθύνη, η θεραπεία μπορεί να ενισχύσει διακριτικά τις υπάρχουσες ιεραρχίες. Οι πελάτες ενθαρρύνονται να δουλέψουν πάνω στον εαυτό τους, υπονοώντας ότι οι αγώνες τους είναι προσωπικοί και όχι κοινωνικοί. Ενώ αυτό μπορεί να είναι ενδυναμωτικό, κινδυνεύει επίσης να αποκρύψει τις συστημικές δυνάμεις που συμβάλλουν στην ευρεία δυσφορία. Διαρθρωτικά προβλήματα όπως η φτώχεια, η εργασιακή ανασφάλεια και η ανισότητα επαναδιατυπώνονται ως προσωπικές ανησυχίες που πρέπει να διαχειριστούν και όχι ως αδικίες που πρέπει να καταπολεμηθούν.

Ο ρόλος της φαρμακευτικής αγωγής

Τα φαρμακευτικά προϊόντα παίζουν ολοένα και πιο κυρίαρχο ρόλο στον κλάδο της ψυχικής υγείας. Τα φάρμακα προωθούνται στην αγορά ως γρήγορες, αποτελεσματικές λύσεις σε πολύπλοκα προβλήματα, ενισχύοντας συχνά την ιδέα ότι τα προβλήματα ψυχικής υγείας είναι απλώς βιοχημικές ανισορροπίες που μπορούν να διορθωθούν με ένα χάπι. Αυτή η αφήγηση ευθυγραμμίζεται με την ευρύτερη εμπορευματοποίηση της υγείας, όπου κάθε ζήτημα ιατρικοποιείται και αντιμετωπίζεται μεμονωμένα, χωρίς να λαμβάνονται επαρκώς υπόψη οι κοινωνικοί ή οικονομικοί παράγοντες που συμβάλλουν στην ψυχική ασθένεια.

Η εστίαση στη φαρμακευτική αγωγή, αν και μερικές φορές είναι απαραίτητη και σωτήρια για τη ζωή, εντάσσεται απόλυτα σε ένα σύστημα με γνώμονα την αγορά. Προσφέρει μια ατομική λύση που συντηρεί τα κέρδη των φαρμακευτικών εταιρειών, ενώ παραμερίζει το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο του πόνου. Η ζήτηση για φάρμακα αυξάνεται, αλλά οι συνθήκες που συμβάλλουν σε εκτεταμένες κρίσεις ψυχικής υγείας παραμένουν αναπάντητες.

Η ψυχική υγεία ως ταξικό προνόμιο

Η εμπορευματοποίηση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας αποκαλύπτει μια σκληρή πραγματικότητα: η ψυχολογική ευημερία αποτελεί συχνά ταξικό προνόμιο. Όσοι μπορούν να αντέξουν οικονομικά ιδιωτική θεραπεία, premium προϊόντα ευεξίας και φάρμακα απολαμβάνουν μεγαλύτερη πρόσβαση στη φροντίδα, ενώ όσοι δεν μπορούν, μένουν με λιγότερες και λιγότερο αποτελεσματικές επιλογές. Αυτή η ανισότητα βαθαίνει τις υπάρχουσες ανισότητες, καθώς η ψυχική υγεία γίνεται ένας ακόμη άξονας κατά μήκος του οποίου οι πλούσιοι συσσωρεύουν πλεονεκτήματα.

Για όσους δεν διαθέτουν οικονομικά μέσα, η φροντίδα ψυχικής υγείας περιορίζεται σε βασικές, συχνά ανεπαρκείς υπηρεσίες. Τα δημόσια συστήματα υγείας, υπερφορτωμένα και υποχρηματοδοτούμενα, πασχίζουν να ανταποκριθούν στις ανάγκες των πληθυσμών τους. Στους πλούσιους προσφέρεται η πολυτέλεια της αυτοεξερεύνησης, ενώ οι άλλοι πρέπει να συμβιβαστούν με την επιβίωση. Η ψυχική υγεία, υπό αυτή την έννοια, γίνεται λιγότερο θέμα ευημερίας και περισσότερο θέμα διατήρησης της ικανότητας του ατόμου να εργάζεται και να συμβάλλει στην οικονομία.

Προς μια νέα κατανόηση

Η εμπορευματοποίηση της ψυχικής υγείας εγείρει θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τη φύση της περίθαλψης. Αν η ευημερία συσκευάζεται και πωλείται όπως κάθε άλλο προϊόν, είναι πραγματικά επικεντρωμένη στην ανθρώπινη ανάγκη ή οδηγείται από το κέρδος; Υπηρετεί η βιομηχανία της ψυχολογίας την ανακούφιση του πόνου ή τον διαιωνίζει προσφέροντας ατομικές λύσεις σε συλλογικά προβλήματα;

Μια γνήσια κριτική της βιομηχανίας της ψυχολογίας πρέπει να αναγνωρίζει το ρόλο της στο πλαίσιο ενός ευρύτερου συστήματος που δίνει προτεραιότητα στο κέρδος έναντι των ανθρώπων. Η ψυχική υγεία δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες μέσα στις οποίες υπάρχει. Κατανοώντας αυτό, μπορούμε να αρχίσουμε να επανασχεδιάζουμε ένα σύστημα ψυχικής υγείας που δεν αντιμετωπίζει μόνο τα μεμονωμένα συμπτώματα αλλά τις βαθύτερες αιτίες της εκτεταμένης δυσφορίας. Η φροντίδα της ψυχικής υγείας θα πρέπει να αποτελεί συλλογική ευθύνη και όχι εμπόρευμα που μπορεί να αγοραστεί και να πωληθεί.

Μόνο με την αμφισβήτηση των δυνάμεων που εμπορευματοποιούν την ευημερία μπορούμε να κινηθούμε προς ένα πιο δίκαιο, ανθρώπινο σύστημα περίθαλψης – ένα σύστημα που επιδιώκει τη θεραπεία και όχι το κέρδος.

«Οι φιλόσοφοι έχουν απλώς ερμηνεύσει τον κόσμο, με διάφορους τρόπους- το θέμα, όμως, είναι να τον αλλάξουμε».

– Καρλ Μαρξ, Θέσεις για τον Φόυερμπαχ

Ιωάννης Βελονάκης,

Εκπ. φοιτητής Ψυχολογίας