Χρύσα Καρακάνα: Πώς και γιατί οι γιορτές μάς φέρνουν στα όριά μας

Ο ψυχαναγκασμός της χαράς, τα δράματα γύρω από το οικογενειακό τραπέζι, οι καταχρήσεις και οι παρενέργειές τους… Τι συνιστούν οι ειδικοί για να περάσουμε ανώδυνα

Υπάρχουν αρκετές κομψές προφάσεις για να δικαιολογήσουμε την απουσία ή την πρόωρη αποχώρησή μας από ένα εορταστικό οικογενειακό τραπέζι. Οι περισσότεροι κάποια στιγμή τις έχουμε σκαρφιστεί, πολύ λίγοι όμως τις έχουμε τελικά ξεστομίσει – μεταξύ κατεργαραίων, ειλικρίνεια. Το ιερό τοτέμ των Χριστουγέννων, της χριστιανικής γιορτής της αγάπης, της συγχώρεσης και της συμφιλίωσης, την οποία πρέπει να τιμούν από κοινού όλα τα μέλη της οικογένειας, δύσκολα κάποιος έχει το σθένος να αμφισβητήσει. Ακόμα και όταν η συνύπαρξη γύρω από τη ροτόντα είναι καταστροφική. Στην αρχή τηρείται το savoir vivre και επικρατεί νηνεμία, εφάμιλλη της τάξης στο στολισμένο τραπέζι, το οποίο ακολουθεί τους πιο αυστηρούς κανόνες του art de la table. Τρεις ώρες αργότερα μπορεί τίποτα να μην είναι το ίδιο.

Εξαναγκαστική χαρά

«Το πρόβλημα επί της ουσίας ξεκινάει από τη βαθιά ριζωμένη μας πεποίθηση ότι τα Χριστούγεννα όλοι πρέπει να είμαστε χαρούμενοι, κάτι που ασκεί ανείπωτη πίεση σε όσους είναι πιο ευάλωτοι», σημειώνει η Χρύσα Καρακάνα, ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Το ημερολόγιο, άλλωστε, δείχνει τέλη Δεκεμβρίου, πλησιάζει το τέλος της χρονιάς και του αναπόφευκτου απολογισμού. Παράλληλα, οι υποχρεωτικές «λόγω των ημερών» μαζικές αγορές δώρων δύνανται να προκαλέσουν έντονο στρες. «Η οικογενειακή μάζωξη θα μπορούσε να εξελιχθεί πολύ καλύτερα μια ουδέτερη μέρα, αλλά στις γιορτινές μέρες το κλίμα είναι πολύ φορτισμένο, οι προσδοκίες μας πολλές και οι μνήμες μας, ειδικά όσο μεγαλώνουμε και μετράμε απώλειες, βαραίνουν μοιραία τη διάθεση», σημειώνει. Η έγνοια για τις γιορτές, για το πώς θα κυλήσουν, αν θα καταφέρουμε να αποφύγουμε ευσχήμως κάποιους τοξικούς ανθρώπους, ξεκινάει πριν από τους στολισμούς. «Είναι ένα θέμα που φέρνουν στις συνεδρίες ήδη από τον Νοέμβριο· πέρα, όμως, από τις οικογενειακές συνεστιάσεις, πολλοί άνθρωποι διακατέχονται από τη μελαγχολία των Χριστουγέννων.

»Πολλοί έχουν συγχωρήσει συγγενείς, ωστόσο κανείς δεν ξεχνά, και ένα παλιό τραύμα μπορεί να έρθει εκ νέου στην επιφάνεια», προσθέτει. Ακόμα και όταν όλοι προσέρχονται με την πρόθεση να «μη χαλάσουν τις καρδιές τους», η συζήτηση μπορεί εύκολα να εκτροχιαστεί, ακόμα και στην προσπάθεια να σπάσουμε μια αμήχανη σιωπή. Λίγο το κρασί, λίγο ένα αποτυχημένο χωρατό, μια ανάμνηση από τα παλιά που δεν είναι τόσο κολακευτική για όλους τους εμπλεκομένους, και τα αίματα «ανάβουν». Και στο λανθιμικό σκηνικό προστίθενται οι αδιάκριτες ερωτήσεις, οι ευχές γεμάτες υπονοούμενα και οι περιττές πληροφορίες. «Πότε θα μας φέρεις να γνωρίσουμε το κορίτσι σου;», «και του χρόνου τρεις, μην τεμπελιάζετε!», «ο συμμαθητής σου ο Ανδρέας αγόρασε μεζονέτα, το έμαθες;». «Όσοι προσέρχονται ασυνόδευτοι αναμένουν κάποια σχετική νύξη, τους ενοχλεί επί της ουσίας όταν προέρχεται από κάποιο πρόσωπο με το οποίο υπάρχει βεβαρημένο παρελθόν», λέει η κ. Καρακάνα. Η αποκατάσταση, αντίθετα με ό,τι ίσως πιστεύουμε, δεν αποτελεί το υπ’ αριθμόν ένα ζήτημα που απασχολεί την ομήγυρη, παρά μόνο σε κλειστές κοινωνίες ή οικογένειες, των οποίων τα υπόλοιπα μέλη έχουν παντρευτεί πολύ νωρίς. «Η δουλειά, ο τρόπος και η ποιότητα ζωής, ακόμα και οι κοινωνικοπολιτικές απόψεις μπορεί να αποδειχθούν πυριτιδαποθήκη», σημειώνει. Συχνά, αρχίζει σε ανύποπτο χρόνο το κήρυγμα ότι «κουράζεσαι τόσο πολύ και αυτή δεν σε προσέχει», «φάτε τώρα γιατί από Δευτέρα θα γυρίσετε πάλι στο fast food», «όλο ξοδεύετε και θα πεθάνετε στην ψάθα». «Τέτοιες –αθώες εκ πρώτης όψεως– παρατηρήσεις μπορούν να δυναμιτίσουν την ατμόσφαιρα μεταξύ ενός ζευγαριού». Μέσα στο εορταστικό κλίμα «ο καθένας νιώθει υποχρεωμένος να υπερασπιστεί τον δικό του συγγενή, ακόμα και αν η σχέση τους είναι χείριστη, παραβλέποντας την αγένεια ή την αδιακρισία του», λέει.

Τα τελευταία Χριστούγεννα της γιαγιάς

«Ίσως είναι τα τελευταία Χριστούγεννα που η γιαγιά είναι μαζί μας, αμαρτία να μην έρθεις», λέει μια φωνή και η τηλεφωνική σύνδεση διακόπτεται βίαια. Αυτό το επιχείρημα ακούει για σχεδόν 30 χρόνια μια θεραπευόμενη της κ. Καρακάνα και κάθε χρόνο δίνει εκούσα άκουσα το «παρών». Η λογική των οικογενειακών τραπεζιών στηρίζεται σε άμεσους ή έμμεσους συναισθηματικούς εκβιασμούς. «Συχνά ο εκβιασμός γίνεται με τόση μαεστρία, που δεν γίνεται αντιληπτός», εξηγεί. Έτσι, επαναλαμβάνονται πανομοιότυπα τραπεζώματα –ακόμα και τα πιάτα μένουν ίδια– στο διηνεκές του χρόνου. Συναντάμε ανθρώπους άνω των πενήντα με γονείς που πλέον διανύουν την 9η δεκαετία της ζωής τους, οι οποίοι κρατούν τα σκήπτρα των δύο μεγάλων τραπεζιών, Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς. «Υπάρχουν παππούδες που είναι οι απόλυτοι κυριάρχοι, κοινωνικά ή οικονομικά, οπότε παιδιά και εγγόνια δεν τολμούν ούτε κατ’ εξαίρεση να απουσιάσουν μια χρονιά από τον εορτασμό· υπάρχουν όμως και παιδιά-δυνάστες που αρέσκονται να αφήνουν τον κόπο και τα έξοδα ενός τραπεζιού σε υπερήλικες, οι οποίοι κουβαλούν τις πιατέλες με τρεμάμενα χέρια», σχολιάζει η έμπειρη ψυχοθεραπεύτρια.

Μια «χρυσή» συνταγή που ακολουθείται ασυνείδητα σχεδόν από όλους μας είναι η στρατηγική του περισπασμού. Συζητάμε για τη γαλοπούλα που παραδόξως δεν στέγνωσε, το φύλλο της πίτας που φέτος άνοιξε επιτυχώς, τις πατάτες που μέλωσαν, το αυγολέμονο που «έκοψε». Και ταυτόχρονα κατεβάζουμε μεγάλες ποσότητες φαγητού, πίνουμε ασύστολα ή επιδιδόμαστε σε επίδειξη νοικοκυροσύνης: μαζεύουμε τάχιστα τα άδεια πιάτα και επιμένουμε να τα πλύνουμε όλα στο χέρι εκείνη τη στιγμή. «Όλα αυτά είναι ένας μηχανισμός άμυνας, για να μην αγγίξουμε ευαίσθητα θέματα συζήτησης». Εξίσου… πολύτιμα είναι και τα μικρά παιδιά, τα οποία προσελκύουν τα βλέμματα και λόγω ηλικίας επιδιώκουν να μονοπωλούν την προσοχή όλων. Μπορεί, για παράδειγμα, για ένα δίωρο η κουβέντα να εστιαστεί στο πώς περνάει ο Γιωργάκης στην Α΄ Δημοτικού.

Ας πούμε κανένα αστείο

«Από μια ηλικία και μετά, γνωρίζετε το οικογενειακό σας περιβάλλον, έχετε επίγνωση των πιθανών δυσκολιών», λέει η κ. Καρακάνα. «Εσείς, λοιπόν, πρέπει να αλλάξετε τη στάση σας απέναντί τους, διότι δεν μπορείτε να αλλάξετε τους άλλους». Στην κατεύθυνση αυτή δουλεύει με τους θεραπευομένους της. «Αν δεν έχετε τις αντοχές, ας θέσετε ένα χρονικό όριο παραμονής, είτε πρόκειται για γεύμα είτε για επίσκεψη». Ζητούμενο είναι να ορθώσουμε μια ασπίδα προστασίας. «Συνήθως σε κάθε οικογένεια υπάρχουν άτομα με τα οποία έχουμε έρθει πιθανώς σε αντιπαράθεση, αλλά και άλλοι με τους οποίους έχουμε τρυφερές αναμνήσεις και ζεστή επικοινωνία· μια βιώσιμη πρόταση είναι να καθίσουμε κοντά τους». Φυσικά, υπάρχουν οικογένειες με σοβαρές παθογένειες. «Στην περίπτωση αυτή η αποχή δεν τίθεται υπό συζήτηση», λέει. Ωστόσο, αυτό δεν αντιπροσωπεύει το σύνολο. «Κατά κανόνα υπάρχει ένα μέλος με έντονο ταμπεραμέντο ή καθαρόαιμη επιθετικότητα, το οποίο με την πάροδο των ετών μπορείτε να μάθετε να το αγνοείτε ή να το απομονώνετε». Ένα καλό όπλο είναι και το χιούμορ.

«Στη διάρκεια του λοκντάουν είχα ασθενείς που ένιωσαν απελευθερωμένοι επειδή απαλλάχτηκαν από την υποχρέωση τέτοιων συναντήσεων, ωστόσο δεν ήταν όλοι· σε κάποιους η απόσταση από τον οικογενειακό ιστό είχε τίμημα». Τότε, αναπολούσαν με νοσταλγία τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα. «Άνθρωποι που έχουν εγκατασταθεί στο εξωτερικό, χωρίς δική τους οικογένεια, τείνουν να εξιδανικεύουν αυτές τις αναμνήσεις». Κάντε ενδοσκόπηση: Το οικογενειακό τραπέζι αποτελεί δική σας εσωτερική επιθυμία; Το κάνετε για να κατευνάσετε παλιές ενοχές ή για να μην αποκτήσετε νέες; Ή θέλετε να ακολουθήσετε τη νόρμα; «Αν απλώς δεν θέλετε να μείνετε μόνοι, πηγαίνετε χωρίς εριστική διάθεση, αν πάλι σας ενδιαφέρουν πραγματικά οι σχέσεις, θα πρέπει να τις καλλιεργείτε όλο τον χρόνο, ένα δίωρο κοινό φαγητό δεν αρκεί».

«Κάντε ενδοσκόπηση: Το οικογενειακό τραπέζι αποτελεί δική σας εσωτερική επιθυμία; Το κάνετε για να κατευνάσετε παλιές ενοχές ή για να μην αποκτήσετε νέες;» — Χρύσα Καρακάνα, ψυχολόγος

Οι παραπάνω αναστολές αφορούν και τις λεγόμενες «συγγενικές φιλίες»· ανθρώπους με τους οποίους έχουμε μεγαλώσει μαζί και γνωριζόμαστε «από την καλή και την ανάποδη», αλλά τώρα βρισκόμαστε σπάνια. «Συναντιέστε μόνο στις γιορτές και τότε έχετε την ευκαιρία είτε να έρθετε ξανά κοντά είτε να απομακρυνθείτε κι άλλο», τονίζει η κ. Καρακάνα. «Όσα θα συμβούν στο τραπέζι έχοντας απέναντι σημαντικούς άλλους μπορεί να μας πονέσουν, ακριβώς λόγω της προϋπάρχουσας οικειότητας. Ένα αιχμηρό σχόλιο από έναν απλό γνωστό δεν θα σας αγγίξει, αν όμως το ξεστομίσει η αγαπημένη θεία ή το παιδί που κάποτε παίζατε μαζί βόλους, θα σας κοστίσει».

Φυσικά, όσα λέγονται γύρω από το τραπέζι, τραυματικά ή όχι, μπορούν με την κατάλληλη (ψύχραιμη) επεξεργασία την επομένη να αποδειχθούν γόνιμα και να οδηγήσουν σε προσωπική αφύπνιση ή ακόμα και στη δρομολόγηση μεγάλων ανατροπών από τη νέα χρονιά. Όσοι μας γνωρίζουν εξ απαλών ονύχων μάλλον μπορούν και να μας κρίνουν πιο δίκαια. Και η άβολη αλήθεια είναι ότι του χρόνου δεν ξέρουμε ποια θέση στη ροτόντα μπορεί να είναι άδεια. Ένα οικογενειακό τραπέζι μπορεί να εξελιχθεί σε πανωλεθρία, ίσως θυμίσει θέατρο του παραλόγου, μπορεί όμως να αποτελεί και μια τελευταία ευκαιρία.

Θα εξοκείλουμε «για το καλό»

Το φαγητό έχει την τιμητική του τα Χριστούγεννα. «Βομβαρδιζόμαστε από εικόνες φαγητών και προτάσεις για μενού από πολύ νωρίς, ενώ όσο περνούν οι ημέρες πληθαίνουν οι συζητήσεις σχετικά με τη διατροφή που θα “χαλάσει” στις γιορτές και τελικά όλο αυτό λειτουργεί σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία», παρατηρεί η δρ Άννα Παπαγεωργίου, διαιτολόγος – διατροφολόγος και ιδρύτρια του Κέντρου Συμβουλευτικής Διατροφής και Προαγωγής Υγείας «Ευρωστία». Οι περισσότεροι θα εξοκείλουμε «για το καλό». «Εστιάζουμε περισσότερο στο φαγητό παρά στο να καλλιεργήσουμε τις σχέσεις με τους άλλους και να χαρούμε τον ελεύθερο χρόνο μας μέσα σε αυτές τις δύο εβδομάδες». Το φαγητό τελικά λειτουργεί σαν υποκατάστατο, ως μέσο διαχείρισης του στρες.

Η εποχή, ομολογουμένως, δεν προσφέρεται για να ξεκινήσουμε δίαιτα, ωστόσο μπορούμε να κινηθούμε έτσι ώστε να μην πάρουμε βάρος. «Προτού, λοιπόν, καθίσετε στο τραπέζι, πιείτε ένα ποτήρι νερό, το οποίο θα βοηθήσει να κάνετε καλό κορεσμό, άρα θα μετριάσει την όρεξή σας», συμβουλεύει η δρ Παπαγεωργίου. Ενώπιον μιας πλούσιας γκάμας επιλογών, διαλέγουμε όσα μας αρέσουν περισσότερο συνοδεία μεγάλης ποσότητας σαλάτας. «Αν τα θέλετε όλα, πάρτε ένα ρηχό πιάτο, οι γυναίκες, και τεμαχίστε σε μικρά κομμάτια τα εδέσματα, υπό την προϋπόθεση αυτό το πιάτο να μην ξαναγεμίσει. Aν είστε άντρες, κάντε το ίδιο με ένα βαθύ πιάτο», προσθέτει.

«Αποφύγετε τα γλυκά το πρωί και το βράδυ, για να μην ανεβάσετε τον γλυκαιμικό δείκτη. Προτιμήστε τα ως επιδόρπιο μετά από ένα πλήρες γεύμα ή ως σνακ μαζί με πρωτεΐνη (γιαούρτι ή κεφίρ)». Τα γλυκά του κουταλιού θεωρούνται κορυφαία επιλογή, καθώς περιέχουν κυρίως καλά σάκχαρα και μικρή ποσότητα ζάχαρης, ενώ προσφέρονται σε μικρά πιατάκια. «Ο συνδυασμός γλυκού με αλκοόλ είναι καταστροφικός, διότι ευνοεί τη συσσώρευση σπλαχνικού κοιλιακού λίπους». Ιδανικά, κάθε ποτήρι κρασί θα πρέπει να εναλλάσσεται με ένα ποτήρι νερό ή με ανθρακούχο νερό. Τα οφέλη μιας τέτοιας τακτικής είναι πολλά. «Το ανθρακούχο νερό ενισχύει τον κορεσμό και την πέψη, το νερό αραιώνει την αλκοόλη στο αίμα και βελτιώνει την ενυδάτωση, προκαλεί διούρηση και αποβολή του νατρίου από τον οργανισμό. Όπως λέει και ο λαός, αν το νερώσεις το κρασί, δεν θα μεθύσεις». Επομένως έχουμε την ψευδαίσθηση ότι πίνουμε, αλλά καταναλώνουμε πιο μικρή από την αναμενόμενη ποσότητα αλκοόλ. Πολλοί θα ξεφαντώσουν μετατρέποντας τη νύχτα σε μέρα. «Αν αυτό καθιερωθεί, μπορεί να αλλάξει τον κιρκάδιο ρυθμό και να οδηγήσει σε αύξηση του λίπους, αν όμως συμβεί για λίγες μέρες, δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας», παρατηρεί η δρ Παπαγεωργίου.

«Αποφύγετε τα γλυκά το πρωί και το βράδυ, για να μην ανεβάσετε τον γλυκαιμικό δείκτη. Προτιμήστε τα ως επιδόρπιο μετά από ένα πλήρες γεύμα». —Άννα Παπαγεωργίου, διατροφολόγος

Ως οικοδεσπότες ας φροντίσουμε για την τέρψη και τη θρέψη των καλεσμένων μας. «Έχουμε πλέον στη διάθεσή μας πιο ελαφριές εκδοχές παραδοσιακών γλυκών, που δεν υστερούν σε γεύση. Μπορούμε να μειώσουμε και τις ποσότητες». Η γαλοπούλα ως άπαχο κρέας αφήνει το περιθώριο στους συνδαιτυμόνες για περισσότερο γλυκό. «Μια ωραία ιδέα, επίσης, είναι να προετοιμάσουμε ένα αφέψημα από μείγμα βοτάνων (πράσινο τσάι, τσάι του βουνού, τσουκνίδα, λουίζα, μάραθο) σε συνδυασμό με αποξηραμένα φρούτα του δάσους και λίγη κανέλα», προτείνει. «Θα βοηθήσει στην ομαλή πέψη».

Χρύσα Καρακάνα,

Ψυχολόγος, Συντονίστρια ΕΞελίσσω